هديه درخشان طبيعت در دل صدف

مرواريد طبيعي يکي از جواهرات بسيار مهم و قيمتي از دوران باستان به شمار مي رود و به همين دليل صيد صدف به منظور استحصال مرواريد از قرنها پيش در خليج فارس رواج داشته است و از سودمندترين ثروت طبيعي خليج فارس به شمار مي رفته است.مرواريد طبيعي در خليج فارس تا قبل از دهه 1960 تامين کننده 80 درصد مرواريد طبيعي جهان بوده که در نوع خود از نظر کيفيت و شکل ، بالاترين شهرت را داشته است.يکي از ارزشمندترين صدف هاي منطقه خليج فارس ، صدف لب سياه است که به جهت برداشت هاي بي رويه در گذشته ، ذخاير آن بشدت کاهش يافته است.بر همين اساس اخيرا طي يک پروژه تحقيقاتي موسسه تحقيقات شيلات ايران اقدام به تکثير صدف مرواريدي لب سياه کرده است..
به گفته جهانگرد در سال 1376 بعد از بحرين ، بندرلنگه ايران مرکز دوم صادرات مرواريد و پوسته صدف مرواريدساز در خليج فارس بوده است طوري که ميانگين قيمت صادرات در نيمه دوم قرن سيزدهم هجري شمسي از بندرلنگه و جزيره کيش به حدود يک ميليون و 500هزار روپيه مي رسيده است ، که اين ثروت خدادادي در استان هرمزگان (غرب) و در زيستگاه هاي متفاوت آن وجود دارد.

صدف هاي مرواريدساز

گونه هاي صدف مرواريدساز که در دنيا معروف هستند و در خليج فارس پرورش مي يابند ، عبارتند از : صدف مرواريدساز محار يا کلنگ يا محار صغير ، صدف مرواريدساز محار ، صدف مرواريدساز زني ، صدف مرواريدساز بالدار و صدف مرواريدساز محار کبير يا لب سياه.اين صدف ها در غرب استان هرمزگان واقع در جزاير لاوان ، شتور، هندورابي ، کيش ، بندر نخيلو و بندر تبن (گاوبندي) و در شرق هرمزگان در جزاير لارک ، قشم ، هنگام و هرمز کمابيش وجود دارد. در استان بوشهر بنادر عسلويه (خليج نايبند)، طاهري ، اختر، تمبک و بندر کنگان در گذشته دور داراي زيستگاه هاي متعدد از صدف هاي مرواريدساز بوده که متاسفانه به دلايل متعدد از بين رفته است.زيستگاه اين صدف ها در اعماق 5 تا 15 متري آبهاي اطراف لاوان ، هندورابي و شتور و بندر نخيلو است اما گزارش هاي موجود نشان مي دهد که اين صدف ها در عمق هاي 80 - 85 متري نيز مي توانند زندگي کنند و با شرايط مختلف محيطي خود را سازش بدهند.

صدف لب سياه

صدف هاي مرواريدساز لب سياه بسترهاي صخره اي و سنگي را ترجيح مي دهند. باد ، امواج و حرکت آب مواد دفعي را جابه جا مي کند و مواد غذايي جديد را در دسترس صدف ها قرار مي دهد. سيلت ، جريان هاي دريايي ، نور، درجه حرارت ، شوري ، اکسيژن محلول ، PH ، مواد غذايي و توليدات اوليه ، نقش قاطعي در تخم ريزي ، نشست صدفچه ها و رشد آنها، در بسترهاي طبيعي و هم در مزارع پرورشي دارند. قيمت هر تن پوسته صدف در حدود 8هزار دلار است (Sims,1992) و به دليل وزن قابل توجه عضله ، اين صدف از لحاظ خوراکي نيز مورد توجه است.صدف لب سياه در پلي نزياي فرانسه ، جزاير هاوايي ، خليج فارس ، درياي سرخ ، سودان ، گينه نو ، استراليا ، اندونزي ، آلمان ، جنوب غربي اقيانوس هند ، ژاپن و اقيانوس آرام پراکنده شده است.برداشت بي رويه از ذخاير طبيعي در گذشته سبب کاهش شديد ذخاير صدف هاي مرواريدساز لب سياه در خليج فارس شده است.دستيابي به تکنيک تکثير و پرورش آن در حد صدفچه هاي 2 سانتي متري به عنوان بهترين راه براي بازسازي ذخاير طبيعي اين گونه صدف است.

صدفي با ساختمان سه لايه

ساختمان صدف هاي لب سياه از سه لايه تشکيل شده است. لايه ضريع که خارجي ترين لايه صدف که لايه نازک و رنگين و شاخي (Horny) است. اين لايه در صدف لب سياه تيره رنگ است که به آن کوتيکول يا پوستک مي گويند. لايه منشوري که در وسط قرار گرفته و جنس آن از کربنات کلسيم متبلور است و لايه داخلي يا ناکر يا لايه مرواريدساز که از ورقه هاي نازک به وجود آمده و جنس آن از ترکيبات آهکي (آراگونيت ، کربنات کلسيم) و يک ماده آلي به نام کونکيولين است که جلاي داخلي صدف را باعث مي شود. حد واسط بين پوسته صدف و امعاء و احشاي داخلي روپوش يا مانتو قرار دارد.

تولد مرواريد

ورود يک جسم خارجي که مي تواند از جنس مواد معدني ، آلي و يا موجود زنده انگل باشد به قسمت حد واسط بين لايه داخلي صدف و روپوش آن باعث تحريک ياخته هاي ترشح کننده مرواريد شده (اپي تليوم ترشحي مانتل) و موجب تشکيل کيسه مرواريدساز به دور اين جسم مي شود. تشکيل کيسه مرواريد به عنوان وسيله دفاعي صدف در مقابل جسم خارجي ، عامل اصلي ساخته شدن مرواريد است.

مرواريد سياه ارزشمند

مرواريد سياه از صدف مرواريدساز لب سياه که در آبهاي پلي نزياي فرانسه وجود دارد به دست مي آيد. مرواريد سياه بشدت کم است و فقط يکي از صدف ها از حدود10هزار صدف خوراکي شامل مرواريد است.مرواريد سياه در دهه 1900 تقريبا رو به نابودي رفت که اين صدف ها متقاضي زيادي هم داشت بويژه مادر صدف ها که به خاطر پوسته زيبايشان با تقاضاي فراواني روبه رو بودند.خوشبختانه صدف لب سياه نجات يافت و هم اکنون در مزارع دريايي از صدف هاي مزرعه در صخره هاي مرجاني در پلي نزيا مرواريد سياه به دست مي آيد.مرواريدهاي سياه پرورشي ، داراي قطري حدود 8 تا 25 ميلي متر هستند که 25ميلي متري آن بزرگترين اندازه اش است که تاکنون پيدا شده است. مرواريد سياه با قطر 12 اينچ يا بزرگتر بندرت يافت مي شود.
پس از اين که کيسه مرواريدساز جسم خارجي را کاملا احاطه کرد سلول هاي جداره آن شروع به ترشح ترکيبات آهکي و ماده آلي مي نمايد و بدين ترتيب لايه هاي متناوب معدني و آلي به نام مرواريد اطراف جسم تشکيل مي شود.

تکثير و پرورش صدف

قبل از هر چيز، انتخاب مکان پرورشي مناسب از اهميت زيادي برخوردار است. ملاحظات اقتصادي ، اجتماعي ، فناوري و اکولوژي نقش خيلي مهمي دارند. ارزيابي دقيق زيستگاه درخصوص ارگانيسم ها، جريانات دريايي ، امواج ، مواد غذايي ، رسوب و گل و لاي به منظور دستيابي به سطح عالي رشد و توليد مرواريد پرورشي با کيفيت بالا از اهميت بالايي برخوردار است.خليج هايي که در پناه قرار دارند، مناسب ترين مکان براي پرورش مرواريد است که از جريان هاي دريايي متلاطم در امان هستند و از سازه هاي پرورش مانند «Raft»ها و قفسها محافظت مي کنند.

تکثير در ايران

تکثير صدف مرواريدساز لب سياه براي اولين بار در ايران توسط موسسه تحقيقات شيلات ايران انجام گرفت. هدف از اجراي اين پروژه دسترسي به تکنيک تکثير صدف لب سياه و احيائ و بازسازي ذخاير اين موجود دريايي در خليج فارس و در نهايت ايجاد اشتغال در منطقه است که با موفقيت انجام شد. اجراي اين پروژه و توليد و پرورش آن مي تواند در نوار ساحلي اشتغالزايي کرده و کارگاه هاي توليد و پرورش صدف و توليد مرواريد پرورشي متعددي را داير کند. از پوسته ، گوشت و مرواريد صدف لب سياه در صنايع منبت کاري ، دکمه سازي ، تزئينات ، داروسازي ، خوراک دام و طيور و همچنين مصارف انساني استفاده مي شود. کشور سودان از طريق فروش پوسته اين صدف ، درآمد ارزي فراواني نصيب خود مي کند. ارزش يک کيلو پوسته اين صدف 8 دلار امريکا است.
همچنين يک رشته گردنبند مرواريد 25عددي با قطر 14ميلي متر توليدي اين صدف ، ارزشي برابر با يک ميليون دلار دارد.